Đa trung tâm là gì? Các công bố khoa học về Đa trung tâm

Khái niệm "đa trung tâm"

Đa trung tâm (tiếng Anh: polycentrism) là cấu trúc hệ thống trong đó nhiều trung tâm cùng tồn tại và tương tác với nhau, mỗi trung tâm có chức năng, vai trò và quyền hạn nhất định trong toàn bộ cơ chế vận hành. Đây là một khái niệm có tính liên ngành cao, được sử dụng trong quy hoạch đô thị, khoa học chính trị, quản trị tài nguyên, tổ chức hành chính, và thậm chí trong các hệ sinh thái phức hợp.

Điểm đặc trưng của hệ thống đa trung tâm là không có một trung tâm duy nhất kiểm soát toàn bộ, mà là một mạng lưới các đơn vị độc lập, có quyền ra quyết định trong phạm vi nhất định và chịu trách nhiệm về hành vi của mình. Sự phân bổ quyền lực và vai trò giữa các trung tâm tạo ra tính linh hoạt, thích ứng và khả năng đổi mới. Trong các hệ thống như vậy, quyền lực được phân tán có tổ chức, thay vì bị tập trung vào một điểm duy nhất.

Một số lĩnh vực ứng dụng nổi bật của đa trung tâm:

• Quy hoạch đô thị: các khu chức năng ngoài trung tâm thành phố
• Hành chính công: phân quyền giữa trung ương và địa phương
• Quản lý tài nguyên: các tổ chức đồng cấp cùng giám sát một hệ sinh thái
• Hệ sinh thái xã hội: mạng lưới các tác nhân liên kết ngang

Nguồn gốc và sự phát triển của khái niệm

Khái niệm đa trung tâm bắt đầu xuất hiện rõ nét từ các nghiên cứu quy hoạch đô thị trong thập niên 1940–1950 tại Hoa Kỳ, nơi người ta quan sát thấy sự phát triển lan tỏa của các vùng ngoại ô với chức năng gần như độc lập so với khu vực trung tâm truyền thống. Mô hình này sau đó lan rộng sang Châu Âu và các quốc gia công nghiệp mới, phản ánh sự thay đổi trong cấu trúc không gian – xã hội của các đô thị hiện đại.

Về mặt học thuật, Elinor Ostrom – người đoạt giải Nobel Kinh tế năm 2009 – đã mở rộng khái niệm đa trung tâm từ lĩnh vực đô thị sang khoa học chính trị và quản lý tài nguyên. Bà cho rằng các hệ thống thể chế hoạt động hiệu quả nhất là các hệ thống có nhiều trung tâm ra quyết định cùng tồn tại, có khả năng điều phối và điều chỉnh linh hoạt. Đây là cơ sở hình thành lý thuyết "quản trị đa trung tâm" (polycentric governance).

Tiếp nối quan điểm này, các nhà nghiên cứu từ Trường Indiana (Hoa Kỳ), Viện Stockholm Resilience Centre, và Ngân hàng Thế giới đã phát triển thêm các mô hình về quản trị phân tán, quản trị mạng lưới và hệ thống ra quyết định liên ngành trong bối cảnh toàn cầu hóa, đô thị hóa và biến đổi khí hậu ngày càng tăng.

Đa trung tâm trong quy hoạch đô thị

Trong quy hoạch đô thị, đa trung tâm phản ánh mô hình phát triển không gian trong đó nhiều khu vực chức năng nằm rải rác ngoài trung tâm chính, hoạt động gần như độc lập và được kết nối bằng hệ thống hạ tầng giao thông và thông tin. Mỗi trung tâm phụ có thể bao gồm tổ hợp nhà ở, thương mại, hành chính, giáo dục và dịch vụ công cộng.

Sự chuyển đổi từ mô hình đơn trung tâm sang đa trung tâm giúp giảm tải cho khu vực trung tâm truyền thống, cải thiện chất lượng không khí, giảm ùn tắc giao thông, và phân phối dân cư hợp lý hơn. Ngoài ra, mô hình này còn khuyến khích tính cạnh tranh và đổi mới sáng tạo giữa các khu vực.

Bảng so sánh dưới đây cho thấy khác biệt giữa hai mô hình đô thị:

Tiêu chí	Đơn trung tâm	Đa trung tâm
Phân bố dân cư	Tập trung vào trung tâm chính	Phân tán giữa nhiều cụm chức năng
Giao thông	Phụ thuộc vào luồng hướng tâm	Luồng phân tán, linh hoạt
Mức độ tắc nghẽn	Cao tại trung tâm	Giảm thiểu nhờ phân bổ hợp lý
Tính phục hồi	Thấp khi trung tâm bị gián đoạn	Cao do nhiều cụm hoạt động độc lập

Ví dụ về các đô thị đa trung tâm có thể kể đến: vùng Île-de-France quanh Paris (Pháp), Tokyo Metropolitan Area (Nhật Bản), hoặc khu đô thị vệ tinh quanh Berlin (Đức). Các nghiên cứu về cấu trúc này có thể tham khảo tại ADEME – Agence de la transition écologique.

Đa trung tâm trong quản trị tài nguyên

Quản trị đa trung tâm là mô hình trong đó nhiều tổ chức hoặc cấp độ quản lý cùng tham gia vào việc giám sát, điều phối và ra quyết định về một nguồn tài nguyên chung như rừng, nước, hệ sinh thái hoặc không gian số. Khác với mô hình tập trung hay thị trường hóa hoàn toàn, quản trị đa trung tâm đề cao vai trò của cộng đồng địa phương, các tổ chức phi chính phủ và cơ quan nhà nước cùng hợp tác.

Theo Elinor Ostrom, mô hình này có khả năng tạo ra sự linh hoạt, tăng cường giám sát, chia sẻ rủi ro và phản ứng nhanh hơn với thay đổi môi trường. Việc có nhiều trung tâm cùng tham gia quyết định sẽ tạo ra cơ chế kiểm tra chéo, hạn chế độc quyền và thúc đẩy tính minh bạch. Quan trọng hơn, hệ thống này khuyến khích học hỏi giữa các đơn vị và sự điều chỉnh liên tục.

Một số đặc điểm chính của quản trị đa trung tâm trong tài nguyên:

• Nhiều cấp độ quản trị từ địa phương đến quốc gia
• Cơ chế phối hợp ngang giữa các đơn vị tương đương
• Khả năng phản ứng nhanh với khủng hoảng hoặc thay đổi sinh thái
• Tăng cường quyền sở hữu cộng đồng và tính chính danh

Ví dụ điển hình là mạng lưới quản lý lưu vực sông Mekong, nơi các quốc gia và tổ chức khu vực cùng điều phối việc sử dụng tài nguyên nước. Tham khảo thêm lý thuyết và ứng dụng tại SES Library – Arizona State University.

Đa trung tâm trong hệ thống chính trị

Trong khoa học chính trị, đa trung tâm được hiểu là mô hình tổ chức chính quyền hoặc phân bổ quyền lực trong đó nhiều thực thể có thẩm quyền cùng tồn tại và thực thi chức năng quản trị trong một hệ thống thống nhất. Hệ thống này thường gặp trong các quốc gia theo mô hình liên bang (federal system), nơi chính quyền trung ương chia sẻ quyền lực với các bang hoặc vùng lãnh thổ có quyền tự chủ tương đối.

Hệ thống đa trung tâm không nhất thiết phải là phân cấp hoàn toàn mà có thể là phân quyền theo chức năng hoặc lĩnh vực. Ví dụ, một số cơ quan hành pháp độc lập như ngân hàng trung ương, cơ quan điều tiết năng lượng, hoặc tòa án hiến pháp có thể hoạt động như các "trung tâm quyền lực" độc lập trong khuôn khổ hiến pháp quốc gia. Điều này tạo nên sự cân bằng quyền lực, hạn chế lạm quyền và tăng tính minh bạch.

Bảng so sánh các đặc trưng giữa mô hình đơn trung tâm và đa trung tâm trong chính trị:

Tiêu chí	Đơn trung tâm	Đa trung tâm
Phân bố quyền lực	Tập trung tại trung ương	Chia sẻ giữa trung ương và địa phương
Tính tự chủ địa phương	Hạn chế	Cao
Phản ứng chính sách	Chậm do quy trình tập trung	Nhanh, phù hợp điều kiện từng vùng
Nguy cơ xung đột	Ít, nhưng dễ tắc nghẽn nếu trung tâm quá tải	Cao hơn nếu thiếu điều phối hiệu quả

Các nghiên cứu về phân quyền và liên bang hóa có thể được tìm thấy tại Brookings Institution, một trong những viện chính sách hàng đầu thế giới chuyên phân tích hệ thống chính trị đa cấp.

Đặc điểm và lợi ích của mô hình đa trung tâm

Mô hình đa trung tâm sở hữu một số đặc điểm nổi bật, trong đó đáng chú ý nhất là tính phân quyền, phân tán rủi ro và khả năng thích ứng cao. Khi nhiều trung tâm đồng thời tham gia vào quá trình ra quyết định, hệ thống có thể tránh được tình trạng phụ thuộc vào một điểm điều hành duy nhất, từ đó giảm thiểu nguy cơ tê liệt toàn hệ thống nếu xảy ra khủng hoảng cục bộ.

Sự tồn tại song song của nhiều trung tâm còn khuyến khích cạnh tranh lành mạnh và học hỏi chéo giữa các đơn vị, tạo động lực cải cách và đổi mới chính sách. Mô hình này đặc biệt phù hợp trong các bối cảnh phức tạp, đa dạng vùng miền hoặc đa dạng văn hóa, nơi không thể áp dụng một chính sách chung cho tất cả khu vực.

Các lợi ích chính của hệ thống đa trung tâm:

• Phân tán quyền lực: Giảm nguy cơ độc quyền, nâng cao minh bạch
• Thích nghi nhanh: Các trung tâm có thể tự điều chỉnh theo bối cảnh địa phương
• Tăng cường sự tham gia: Tạo điều kiện cho cộng đồng địa phương và tổ chức xã hội tham gia quản lý
• Khả năng phục hồi: Hệ thống vẫn vận hành nếu một trung tâm gặp sự cố

Hạn chế và rủi ro của mô hình đa trung tâm

Bên cạnh những lợi ích rõ rệt, mô hình đa trung tâm cũng mang theo nhiều thách thức và rủi ro tiềm ẩn. Một trong số đó là sự chồng chéo về chức năng, xung đột lợi ích giữa các trung tâm, và khó khăn trong việc điều phối thống nhất. Khi không có cơ chế phối hợp rõ ràng, các trung tâm có thể đưa ra quyết định mâu thuẫn, dẫn đến trì trệ hoặc lãng phí nguồn lực.

Việc vận hành mô hình này cũng đòi hỏi chi phí hành chính cao hơn, yêu cầu hệ thống thông tin minh bạch, hệ thống pháp lý vững chắc và năng lực điều phối chuyên nghiệp. Đặc biệt, nguy cơ phân mảnh chính sách có thể làm suy yếu chiến lược phát triển chung nếu các trung tâm hoạt động theo hướng đối lập.

Một số rủi ro phổ biến của mô hình đa trung tâm:

1. Khó đạt được đồng thuận giữa các bên
2. Thiếu tiêu chuẩn hóa dẫn đến khác biệt chất lượng dịch vụ
3. Gia tăng chi phí hành chính, kiểm tra và giám sát
4. Rủi ro xung đột quyền lực giữa các cấp hoặc đơn vị

Ứng dụng mô hình đa trung tâm trong hệ sinh thái và quản trị môi trường

Trong nghiên cứu hệ sinh thái xã hội, mô hình đa trung tâm được xem là cấu trúc phù hợp nhất để điều phối các tác nhân liên quan đến bảo vệ môi trường và sử dụng tài nguyên bền vững. Hệ thống này tạo ra một mạng lưới gồm nhiều tổ chức, cộng đồng và cấp độ chính quyền cùng tham gia hoạch định và thực hiện chính sách môi trường.

Điểm mạnh của mô hình này là khả năng tích hợp nhiều nguồn tri thức bản địa, tri thức khoa học và các lợi ích khác nhau trong xã hội. Nhờ đó, các chính sách môi trường có thể được thiết kế phù hợp với thực tế địa phương, nâng cao hiệu quả thực thi và tính đồng thuận xã hội. Tại các khu bảo tồn rừng, lưu vực sông và vùng ven biển, mô hình này đang được áp dụng ngày càng rộng rãi.

Ví dụ minh họa là chương trình REDD+ do Liên Hợp Quốc khởi xướng, khuyến khích các quốc gia đang phát triển triển khai các cơ chế đa bên để quản lý và phục hồi rừng. Xem chi tiết tại SES Library – Arizona State University.

Triển vọng nghiên cứu và ứng dụng mô hình đa trung tâm

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, đô thị hóa nhanh chóng và khủng hoảng môi trường, mô hình đa trung tâm được coi là một giải pháp cấu trúc hiệu quả để giải quyết các vấn đề phức hợp mang tính liên ngành. Tại các thành phố thông minh, dữ liệu mở, giao thông tích hợp, năng lượng tái tạo và quản trị số đều đang được triển khai dưới dạng các mạng lưới đa trung tâm.

Sự phát triển của công nghệ thông tin, trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn (big data) càng làm gia tăng tiềm năng của mô hình này trong việc điều phối các hệ thống phân tán nhưng kết nối chặt chẽ. Từ quy hoạch đô thị đến điều phối chính sách khí hậu toàn cầu, từ chuỗi cung ứng đa quốc gia đến quản lý nguồn lực xuyên biên giới, mô hình đa trung tâm đang khẳng định vai trò không thể thiếu trong cấu trúc hạ tầng chính trị – kinh tế của thế kỷ 21.

Các tổ chức như OECD, World Bank và Stockholm Resilience Centre đều đang nghiên cứu và phát triển lý thuyết cũng như ứng dụng thực tiễn của đa trung tâm trong các lĩnh vực như đô thị, biến đổi khí hậu, và hệ sinh thái toàn cầu.

Tài liệu tham khảo

1. Ostrom, E. (2010). Beyond Markets and States: Polycentric Governance of Complex Economic Systems. American Economic Review.
2. Brookings Institution. (2023). Federalism and Decentralized Governance. Truy cập từ: https://www.brookings.edu
3. SES Library. (2024). Social-Ecological Systems Library. Truy cập từ: https://seslibrary.asu.edu
4. ADEME. (2023). Urban Planning and Polycentric Development. Truy cập từ: https://www.ademe.fr/en
5. OECD. (2022). Principles on Urban Policy. Truy cập từ: https://www.oecd.org/governance/principles-on-urban-policy.htm